Γράφει η Χαρούλα Γιαννακίδου
«Η σιωπηλή πανδημία των σχολείων: επαγγελματική εξουθένωση στην εκπαίδευση»
Το ‘’burnout’’ ή αλλιώς επαγγελματική εξουθένωση ήταν ένας όρος άγνωστος μέχρι πριν λίγα χρόνια στην χώρα μας. Τα τελευταία χρόνια, όμως, όλο και περισσότερες έρευνες προστίθενται στις ήδη υπάρχουσες διευρύνοντας τη γνώση μας γύρω από αυτό το φαινόμενο ,πλέον, και στην Ελλάδα.
Τι είναι όμως η επαγγελματική εξουθένωση; Παρά την πληθώρα των ερευνητών και προσεγγίσεων το επικρατέστερο μοντέλο είναι της κοινωνικής ψυχολόγου Maslach C., όπου η επαγγελματική εξουθένωση περιγράφεται ως ένα τριμερές σύνδρομο, το οποίο αποτελεί απάντηση στο χρόνιο στρες, και αποτελείται από τρεις διαστάσεις, την συναισθηματική εξάντληση, την αποπροσωποποίηση και τη μειωμένη προσωπική εκπλήρωση.
Η συναισθηματική εξάντληση θεωρείται η κεντρική ποιότητα της επαγγελματικής εξουθένωσης και εκδηλώνεται με αισθήματα κόπωσης, χαμηλής ενέργειας, συναισθηματικής αποστράγγισης και εξάντλησης των συναισθηματικών και φυσικών πόρων του ατόμου. Η αποπροσωποποίηση, εκδηλώνεται με αδιάφορη στάση έναντι των προσώπων με τα οποία κάποιος εργάζεται. Η αποπροσωποποίηση είναι η προσπάθεια του ατόμου να θέσει μια απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και τους αποδέκτες των υπηρεσιών του, επειδή οι συναισθηματικές απαιτήσεις στα κοινωνικά επαγγέλματα μπορούν να εξαντλήσουν το άτομο και την προθυμία του να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ανθρώπων.
Η μειωμένη προσωπική εκπλήρωση φανερώνει την τάση που έχει το άτομο να αξιολογεί αρνητικά τον εαυτό του σε σχέση με την απόδοσή του στην εργασία. Συχνά η αξιολόγηση αυτή συνοδεύεται από αισθήματα ανεπάρκειας και χαμηλής αυτοπεποίθησης.
Παρότι η επαγγελματική εξουθένωση συνδέεται με το στρες ωστόσο δεν πρέπει να συγχέεται με αυτό. Η επαγγελματική εξουθένωση φαίνεται ως το τελικό σημείο της ανεπιτυχούς αντιμετώπισης του χρόνιου στρες, ιδιαίτερα μεταξύ των εργαζομένων στα κοινωνικά επαγγέλματα, κάτι που έχει επιβεβαιωθεί σε πλείστες έρευνες όπου βρεθηκε ότι το εργασιακό στρες προμηνύει, ‘’ταΐζει’’ την επαγγελματική εξουθένωση..
Η επαγγελματική εξουθένωση παρότι είναι παρούσα σε πολλά κοινωνικά επαγγέλματα ‘’ενδημεί’’ ιδιαιτέρως στον επάγγελμα των εκπαιδευτικών. Και παρότι ζούμε στην εποχή της ατομικής παθολογίας, άρα και ευθύνης, η επαγγελματική εξουθένωση δεν είναι προσωπικό ζήτημα. Αντιθέτως οι ρίζες της φαίνεται να εντοπίζονται σε ευρείες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα το τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα και σηματοδότησαν τον ταχύ και βαθύ μετασχηματισμό από μια βιομηχανική κοινωνία σε μια οικονομία υπηρεσιών. Εξελίξεις που επηρέασαν βαθιά η φύση της εργασίας αλλά και τη σχέση των εργαζομένων με τη δουλειά τους.
Σε ότι αφορά στην εκπαίδευση η επιρροή της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι και φανερή αλλά και αθέατη. Η εμφανής επιρροή της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι ανιχνεύσιμη και μετρήσιμη, λόγω της εγκατάλειψης του επαγγέλματος ή των πρόωρων συνταξιοδοτήσεων. Σε πολλές χώρες όπου κυρίως εφαρμόστηκαν αρκετά ‘’επιθετικά’’ μοντέλα νεοφιλέλευθερης αναδιάρθρωσης της εκπαίδευσης π.χ. ΗΠΑ, Βρετανία, Αυστραλία, Καναδά, κ.α. παρατηρούνται ελλείψεις εκπαιδευτικών και η είσοδος και έξοδος στο επάγγελμα του/της εκπ/κού παρομοιάζεται με περιστρεφόμενη πόρτα. Αλλά και στην χώρα μας συντελείται μια μεγάλη «φυγή». Από το 2010- 2024, 57.000 εκπ/κοί αποχώρησαν από το επάγγελμα. Οι προσλήψεις μονίμων εκπ/κών σε αυτό το διάστημα δεν ξεπέρασαν τις 25.000.Ένα μεγάλο ποσοστό εκπαιδευτικών εργάζεται υπό το καθεστώς της αναπλήρωσης και τη συνακόλουθης επισφάλειας. Παρατηρείται, ακόμη, τον τελευταίο καιρό ακόμη και άρνηση διορισμού σε συνδυασμό, βέβαια, με το χαμηλό ύψος των μισθών.
Γιατί όμως το επάγγελμα των εκπαιδευτικών δεσπόζει στις πρώτες θέσεις αυτών που σημειώνουν υψηλά σκορ στην επαγγελματική εξουθένωση; Η διεθνής και εγχώρια βιβλιογραφική και εμπειρική έρευνα αναδεικνύει ένα πλήθος παραγόντων που συνδέονται με το επάγγελμα των εκπ/κών και ‘’ενοχοποιούνται’’ ως προς την εξουθένωση.
Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, οι ποσοτικές και ποιοτικές απαιτήσεις της εργασίας, ο φόρτος εργασίας (workload), η πίεση του χρόνου (time pressure), αλλά και φυσικές μεταβλητές του εργασιακού περιβάλλοντος, όπως ο θόρυβος και η πίεση, ο συνωστισμός, οι ακατάλληλοι χώροι εργασίας και οι κακές συνθήκες εργασίας το κλίμα της τάξης, όταν περιλαμβάνει προβλήματα πειθαρχίας, απάθειας, χαμηλής επίδοσης μαθητών/ριών, λεκτικές και σωματικές απειλές συνδέονται με το‘ ’burnout’’. Οι απαιτήσεις του ρόλου, επίσης, μπορούν να καταστούν πολύ στρεσογόνες για τους εκπαιδευτικούς, όταν οι προσδοκίες προς αυτούς δεν είναι σαφείς, (role ambiguity) , είναι αντικρουόμενες (role conflict), ή είναι υπερβολικές (role overload). Η απουσία πόρων εργασίας όπως της κοινωνικής στήριξης ή των ποιοτικών σχέσεων με τους προϊσταμένους και τους συναδέλφους έχει βρεθεί σταθερά, να συνδέεται με την επαγγελματική εξουθένωση. Η έλλειψη ανατροφοδότησης και αυτονομίας όπως επίσης η μη συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων, η οργανωτική ακαμψία, ο ανεπαρκής μισθός, η αξία που αποδίδεται, επίσης, από την κοινωνία στο επάγγελμα του δασκάλου και στο πόσο σημαντικό αυτό είναι συσχετίζονται με την επαγγελματική εξουθένωση.
Στην έρευνα που είχε πραγματοποιηθεί πριν 11 χρόνια από την υποφαινόμενη είχε βρεθεί ότι κυριότερες στρεσογόνες πηγές για τους/τις εκπαιδευτικούς που αποτελούσαν το δείγμα της έρευνας ήταν οι μη έγκαιρες/περιορισμένες σε αριθμό τοποθετήσεις αναπληρωτών, αποσπασμένων, ωρομισθίων εκπαιδευτικών, η εργασιακή ανασφάλεια, οι συχνές αλλαγές εκπαιδευτικής πολιτικής, η αξιολόγηση και ο ανεπαρκής μισθός. Είχε επαναληφθεί δε και το συχνό εύρημα αντίστοιχων ερευνών ότι του εργασιακό στρες αφενός συσχετιζόταν θετικά με την επαγγελματικη εξουθένωση αφετέρου την προέβλεπε ισχυρά.
Το παρήγορο είναι ότι τα συνδικαλιστικά όργανα των εκπαιδευτικών έχουν αντιληφθεί τον ελέφαντα στο δωμάτιο. Η Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας διεξήγαγε το 2023 έρευνα σε μεγάλο δείγμα εκπ/κών, 3.000, όπου υπήρξαν σημαντικά ευρήματα όπως ότι επιβαρυντικοί παράγοντες στην εξουθένωση αποτελούν η έλλειψη σεβασμού προς την εργασία των εκπαιδευτικών, η έλλειψη αναγνώρισης της προσπάθειάς τους, καθώς και η μεγάλη πίεση από τους γονείς των μαθητών.
Το «κουδούνι του κινδύνου» έχει ηχήσει. Η εργασιακή εξουθένωση είναι παρούσα. Παρατηρώντας τους παράγοντες που οδηγούν στην επαγγελματική εξουθένωση προσανατολιζόμαστε και ως προς τους τρόπους αντιμετώπισης. Οι ιθύνοντες χάραξης εκπαιδευτικής πολιτικής, εάν έχουν τη βούληση να λάβουν υπόψη αυτά που οι ομοσπονδίες μας εντάσσουν στις διεκδικήσεις τους, θα προσέφεραν χείρα βοήθειας για τη θωράκισης της επαγγελματικής υγείας των εκπαιδευτικών αλλά και για το καλό εν γένει της εκπαίδευσης.
